ગુજરાતી સાહિત્યમાં રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનો પ્રારંભ
સદીઓથી મનુષ્ય સ્વાનુભૂતિની અભિવ્યકિત માટેની મથામણ ભિન્ન ભિન્ન રૂપે કરતો આવ્યો છે. કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે મનુષ્ય પોતાના અંતરને વાચા આપવાનો માર્ગ શોધી લે છે. તેના પરિણામરૂપે અનેક કળાઓનો ઉદ્ભવ થયો. આપણી સમૃદ્ઘ સાહિત્યિક પરંપરા જોતાં નિ:શંકપણે કહી શકાય કે કળાઓના સૂક્ષ્મ ઉપાદાનોમાં શબ્દ જ સૌથી સશકત માધ્યમરૂપે નીવડી આવેલ છે. ગુજરાતી સાહિત્યની પ્રબળ ધારામાં કેટલાંક પાશ્ચાત્ય સાહિત્યિક સ્વરૂપોનો અમૂલ્ય ફાળો રહ્યો છે. જો કે આ આયાતી સ્વરૂપોનાં મૂળિયાં એવાં તો પ્રસ્થાપિત થઈ ગયાં છે કે તેનું મૂળ પગેરું શોધવું પણ કયારેક મુશ્કેલ લાગે.
રેખાચિત્ર જેવો અર્વાચીન સાહિત્યપ્રકાર પણ પાશ્ચાત્ય સાહિત્યમાંથી ઉદ્ભવ્યો છે. ચિત્રકલા-જગતમાંથી પ્રવેશેલ ‘રેખાચિત્ર’સંજ્ઞા માટે અંગ્રેજીમાં ‘SKETCH’શબ્દ પ્રચલિત છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં પણ ‘શબ્દચિત્ર’, ‘વ્યકિતચિત્ર’, ‘નખચિત્ર’, ‘કલમચિત્ર’, ‘ચરિત્રનિબંધ’ જેવા અનેક પર્યાય ઉપલબ્ધ છે. રેખાચિત્ર એ ચરિત્રસાહિત્યનો જ પ્રકાર ગણાયો હોવા છતાં એમ નિ:શંકપણે કહી શકાય કે આ સ્વરૂપે એની પોતીકી ઓળખ પ્રાપ્ત કરી લીધી છે. છેક સત્તરમી સદીમાં ડિકન્સના ‘SKETCHES BY BOZ’ના લઘુનિબંધોમાં વ્યકિતચિત્રલેખન વિશેનો ઠીકઠીક ખ્યાલ બંધાયેલ જોવા મળે છે. આપણી ભારતીય ભાષાઓમાં અને તેમાં ય ખાસ કરીને હિન્દી તેમજ મરાઠી સાહિત્યમાં તેની સારી એવી સમૃદ્ઘિ જોઈ શકાય છે.
સામાન્ય રીતે શબ્દોની રેખાઓ વડે મનુષ્ય કે મનુષ્યેતર સૃષ્ટિના આંતર- બાહ્યને ચિત્રાત્મક શૈલી વડે તાદૃશ કરી આપે તેને રેખાચિત્ર કહી શકાય. સાહિત્યપટ પર દૃષ્ટિપાત કરીએ તો રામાયણથી લઈને સાંપ્રત સમયના ભિન્ન ભિન્ન સાહિત્યસ્વરૂપોમાં એવાં અસંખ્ય વર્ણનો પ્રાપ્ત થાય છે. ગુજરાતી મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં પ્રેમાનંદનાં ‘સુદામાચરિત્ર’ કે ‘નળાખ્યાન’માં, કે શામળની પદ્યવાર્તા જેવાં પદ્યસ્વરૂપોમાં પણ તે ઉપલબ્ધ થાય છે. આમ છતાં વર્તમાન સમયે ગુજરાતી સાહિત્યમાં રેખાચિત્ર-સ્વરૂપ વિશેનો જે ખ્યાલ બંધાયેલ છે તે ગદ્યની તરેહમાં જોવા મળે છે. જેનો આરંભ કયારથી, ગુજરાતી સાહિત્યનું પ્રથમ રેખાચિત્ર કયું? -જેવા જટિલ પ્રશ્નોના પ્રત્યુત્તરોમાં વિદ્વાનોના મંતવ્યભેદ રહેવાના. આ ભિન્નતાના મૂળમાં બે બાબતો રહેલ છે : એક, કહેનાર પાસે કેવા પ્રકારની અને કેટલા પ્રમાણમાં વિગતો ઉપલબ્ધ છે? બીજું, આ સ્વરૂપ અંગેની એની પોતીકી સમજ કયા ગૃહીતોના આધારે વિકસેલ છે?
આજે જેને ’રેખાચિત્ર’ કહીએ છીએ તે સ્વરૂપ વિશે આરંભકાળે સભાનતાપૂર્વક કોઈ વિચાર થયો ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. જયાં ટૂંકીવાર્તા કે નવલકથા જેવાં સ્વરૂપો પગદંડો જમાવવા મથતાં હોય ત્યાં રેખાચિત્ર-સ્વરૂપ વિશેની કોઈ ચોક્કસ ભૂમિકા તૈયાર ન થઈ હોય એ સહજ છે. જો કે એ સાચું કે સુધારકયુગ તો ગદ્યના ઉદયનો યુગ છે. આમ છતાં ગુજરાતી સાહિત્યમાં રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનું પગેરું શોધવા અર્વાચીન ગુજરાતી ગદ્યના આરંભ પાસે જવું પડે. ‘અર્વાચીનોમાં આદ્ય’ એવા નર્મદે નિબંધ, પત્રકારત્વ, આત્મકથા જેવાં સ્વરૂપોની સાથે રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનાં બીજ પણ રોપ્યાં. અલબત્ત, આ પ્રયત્ન સભાનતાપૂર્વક થયો નથી, એટલે એ પણ માનવું જ રહ્યું કે નર્મદ વિધિવત્ રૂપે આ સ્વરૂપનો પ્રણેતા બન્યો નથી. ‘નર્મગદ્ય’ના ‘કવિચરિત્ર’માં દયારામ વિશેના લખાણમાં નર્મદ પોતાના મિત્ર પાસેથી સાંભળેલી વિગતોના આધારે દયારામને પ્રત્યક્ષ કરતાં કહે છે : “દયારામ કવિ, મારા મિત્ર ચીમનલાલ નંદલાલના કહેવા પ્રમાણે પાતળો પણ મારાથી મૂઠી એક ઊંચો હતો. મોડું ગોળ નહીં પણ લાંબું, મારા જેવું જ. નાક પણ મારા જેવું જ, સીધું પણ છેડેથી અણિયાળું. આંખ માંજરી પણ ઘણી ચંચળ. કપાળ લમણાથી ઊંચું થતું જઈને જરાક બહાર પડતું. મૂછ ભરાવ ને ઉંચેથી વાંકડી, પણ થોભિયા નહીં. રંગે ઘઉંવર્ણોથી જરા વધારે ગોરો. નાજૂકાઈ ઘણી હતી.’’ રેખાચિત્ર-સ્વરૂપના મહત્ત્વના અંગોમાંનું એક તે શારીરિક દેખાવનું આબેહૂબ વર્ણન. આ વર્ણનમાં નર્મદ તુલનાવાદી અભિગમ દ્વારા વ્યકિતપરિચયની પ્રથમ એંધાણી દર્શાવે છે. સાથે દયારામના પહેરવેશના શોખને તથા પાઘડીની છટાને આબેહૂબ ચિત્રિત કરવાનું તેઓ ચૂકયા નથી. જો કે બાહ્ય દેખાવનું વર્ણન એ જ માત્ર રેખાચિત્ર નથી પણ સ્વભાવગત લાક્ષણિકતાઓનો નિર્દેશ સર્જકકલમે થાય એ ઈષ્ટ છે, જે અહીં જોઈ શકાય છે. દયારામ રોજની ત્રીસ-બત્રીસ પાનબીડીઓ ખાઈને હોઠને લાલચોળ રાખતા. દયારામની વિશેષતાઓ તથા સ્વભાવગત વિચિત્રતાઓને નિરૂપતા લેખક એના અજાણ્યા પાસાંઓને પણ બખૂબી વણી લે છે. જેમકે, દયારામને વેલણ વગર માત્ર હાથથી સારી અને પાતળી વેડમી બનાવતાં આવડતી, જોસ્સો આવતાં જ અડધી રસોઈએ ઊઠીને કવિતા કરવા લાગી જતા, ગુજરાતી સિવાય અન્ય કેટલીક ભાષાઓમાં કવિતા કરનાર દયારામને માત્ર દેવનાગરી લિપિ જ લખતાં આવડતી... ઈત્યાદિ. મશ્કરા સ્વભાવના દયારામમાં રહેલું ચીડિયાપણું તથા આત્મશ્લાઘાના અવગુણો દર્શાવી તાટસ્થ્ય દાખવવાનો પ્રયાસ પણ થયો છે. આમ છતાં એ યાદ રાખવું ઘટે કે નર્મદનો હેતુ કવિના સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્રનો આલેખ આપવાનો રહ્યો છે.
પંડિતયુગમાં લીલાવતી મુનશી પાસેથી ‘રેખાચિત્રો’ શીર્ષક હેઠળ જે કૃતિ પ્રાપ્ત થાય છે તેનો લેખિકાની આગવી શૈલીનો સંસ્પર્શ થતો હોવા છતાં મહદ્અંશે તો વ્યકિતચિત્રો જ મળે છે. રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનું સાચું ખેડાણ તો ગુજરાતી સાહિત્યને ‘કુસુમમાળા’ પહેરાવનાર નરસિંહરાવ દીવેટિયાના હસ્તે ’સ્મરણમુકુર’ રૂપે મળે છે. આજ્ઞા થવાથી કે સ્ફૂરણા થવાથી ‘ચિત્તમાં પડેલ પચાસ વરસોનાં સ્મરણો’ને તેમણે શબ્દચિત્રોમાં પ્રતિબિંબિત કર્યાં છે.‘ગુજરાત’ માસિકમાં ક્રમશ: સ્વજનો તથા સમકાલીન સાહિત્યકારોનાં લખાયેલાં આ રેખાંકનોમાં રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનો કલાઘાટ ઊભરતો પામી શકાય છે. સર્જક નિવેદનમાં કહે છે : “આ પ્રકારના લેખો આપણા પ્રાન્તમાં અપરિચિત વસ્તુ હોવાથી મ્હારા લેખોએ ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયોને જન્મ આપ્યો છે.’’
‘સ્મરણમુકુર’માં પણ પ્રથમ પ્રતિબિંબ કયું ઝિલાયું હશે તે અંગૂલિનિર્દેશ દ્વારા દર્શાવી શકાય નહીં. સર્જકની રોજનીશીમાં ‘સ્મરણમુકુર’ વિશે છુટાછવાયા ઉલ્લેખો પ્રાપ્ત થાય છે ખરા, પણ પ્રથમ ચિત્ર કયું તે ચોકકસ રીતે સ્પષ્ટ થતું નથી. સર્જકે પ્રસ્તાવનામાં જ લાઘવથી મા, મંમા અને બહેનનાં ત્રણ ચિત્રો રજૂ કર્યાં છે. જેમાં જનેતાના બાહ્ય દેખાવનું વર્ણન ધ્યાનાર્હ બન્યું છે. મા પ્રત્યે અપાર પ્રેમની પ્રતીતિ કરાવતું આ ચિત્ર વાસ્તવમાં માની કોટે વળગતા ભોળા શિશુની આંખે દોરાયેલું અનુભવાય છે. આ કૃતિમાં સ્વરૂપનું કલાત્મક રૂપ વધુ પમાય છે. તેવા કેટલાંક રેખાચિત્રોમાં નારાયણ હેમચંદ્રનું રેખાંકન લઈ શકાય.
નારાયણ હેમચંદ્રને ‘સ્મરણમુકુર’ અર્પણ કરતા નરસિંહરાવ દીવેટિયા તેમને ‘વિચિત્રમૂર્તિ’, ‘મસ્ત ફકીર’, ‘લપલપિયા’ જેવાં વિશેષણો વડે નવાજી તેમની સ્વભાવગત રેખાઓને પ્રત્યક્ષ કરે છે. આ દીર્ઘ રેખાચિત્રમાં પોતાના પિતા ભોળાનાથ સાથે કલુષિત ગુજરાતી ભાષા પ્રયોજી પત્રવ્યવહાર કરતા નારાયણને મળવાનું કુતૂહલ જાગે છે. પિતાના મૃત્યુ બાદ ભાઈ કૃષ્ણરાવ સાથે જોયેલ નારાયણ હેમચંદ્રના બાહ્ય દેખાવને કેટલી બારીકાઈથી કંડારાયો છે :“ઉઘાડું માથું, ટૂંકા વાળ, કોટ, ધોતિયું બંગાળી ઢબનું-એ બાહ્ય વેશરૂપ; બાડી આંખ્યો, મ્હોએ શીળીના ધાબા, હરવા-ફરવા, ચાલતા, મહાલવામાં કઢંગાપણું, ચાલતા એક હાથ સ્થિર અને બીજો જોરથી વીંઝાતો જાય-હેવી હીંડછા, મુખમુદ્રામાં કંઈ પણ અસાધારણપણાનો અભાવ-એ બાહ્ય શરીરાદિ ઘટના; ...હેવો નારાયણ પ્રગટ થયો.’’ અહીં નારાયણ હેમચંદ્રના વ્યકિતત્વમાં રહેલ કઢંગાપણાને મૂર્ત કરવા વપરાયેલો ‘પ્રગટ’ શબ્દ કેટલો સૂચક બની રહે છે ! લાખોની ભીડ વચ્ચે પણ ક્ષણમાં જ ઓળખી શકાય એવું સશકત શબ્દચિત્ર અહીં ઉપલબ્ધ થયું છે.
શોલાપુરમાં નરસિંહરાવ સાથે ફરતા નારાયણ હેમચંદ્રના વિધવિધ પાસાંઓને બખૂબી ઉજાગર કર્યાં છે. પાત્રના વ્યકિતત્વમાં રહેલ દૃઢતા અને ઈચ્છાશકિતની પ્રબળતાનો પરચો એકાદ-બે પ્રસંગમાં જ મળી રહે છે. મિત્ર રામદાસ સાથે મદ્રાસની મુસાફરી દરમિયાન ઝગડો થતાં પરત ફરેલ નારાયણ અંગ્રેજી જ્ઞાન કે પૈસા વિના જ ઈગ્લેંડ અને ત્યાર બાદ અમેરિકા પહોંચી જાય છે. આ ઉપરાંત તેમના રમૂજી સ્વભાવને આલેખતા કેટલાક પ્રસંગો પણ છે. જેમકે, બળદગાડીની મુસાફરી કરતાં, એક ખાસડું પડી જતાં બજારમાંથી એક જ ખાસડું ખરીદે છે. એટલેથી જ ન અટકતાં, નારાયણ હેમચંદ્ર એક જોડા પર કાળા અને બીજા જોડા પર પીળા રંગનું ફૂલ જોતાં કાળી શાહીથી પીળું ફૂલ કાળું કરી નાખે છે. બીજા એક પ્રસંગે, નરસિંહરાવના સાત વરસના પુત્ર નલિનકાન્તના એકધારા રૂદનને ખાળવા એના હડસેલા સહેતા અને મીઠાઈ લઈ દઈ શાંત પાડવા મથતા નારાયણમાં વાત્સલ્યભાવથી ભર્યા માનવનું દર્શન થાય છે. હૈદ્રાબાદમાં લેખક સાથે ઊંટની મુસાફરી કરતી વખતે ઊર્મિલા અને નલિનકાન્તને ચીઢવતા નારાયણ હેમચંદ્રનું શિશુસહજ રૂપ બખૂબી મૂર્તિમંત થયું છે.
કોઈપણ રેખાચિત્રને તાદૃશ કરવામાં સર્જકશૈલીની ભૂમિકા સૌથી વધુ મહત્ત્વની છે. નરસિંહરાવની ગદ્યશૈલીનો આગવો વિશેષ પણ અહીં વર્તાયા વિના રહેતો નથી. નારાયણ હેમચંદ્ર સાથેના પોતાના અનુબંધની બદલાતી જતી પરિસ્થિતિઓને ક્રિયાપદોની સુયોગ્ય ગૂંથણી દ્વારા હારબંઘ રીતે એક વિધાનમાત્રમાં સાર્થક રીતે મૂકી આપે છે : “નારાયણ સંસર્ગમાં આવ્યો, જોડાયો, છૂટયો પછી લુપ્ત થયો.’’ લાંબી લાંબી વાકયરચનાઓ પ્રયોજતા આ સર્જક ટૂંકા વાકયપ્રયોગો કે શબ્દસાયુજય દ્વારા લાલિત્ય પણ ઉપસાવી જાણે છે. જે માટે એક ઉદાહરણ પૂરતું છે : “લપલપાટ કરતો ગયો, પગ લપશ્યો, ધબ નારાયણ પડયો તરત ઊઠયો...’’ વ્યકિતવિશેષના ચિત્રણની સાથે સર્જકે કારાવાર જિલ્લાના બેલીકેરી નામના દરિયાકિનારા પરના ગામડાનું ઉત્કૃષ્ટ ચિત્રણ પણ આંકયું છે. પ્રસ્તુત રેખાચિત્રમાં નારાયણ હેમચંદ્રના વ્યકિતત્વની પૂર્ણ રેખાઓ, ભાવો યથાતથ અનુભવાય છે. જો કે પ્રસંગોની હારમાળા વધુ માત્રામાં છે છતાં લેખકને ‘અશ્રુમતી’ કૃતિ અર્પણ કરી પ્રેમભાવ દાખવતા, બાળક સાથે બાળક બની જઈ આનંદ કરતા, પાછલી વયે દુરાગ્રહી તથા નિંદક બની જઈ લેખક સાથે વિરોધ દાખવતા, પાછળથી પસ્તાવાનો અનુભવ કરી છેવટે નરસિંહરાવના અક્ષમાશીલ સ્વભાવને કારણે દયનીય પરિસ્થિતિમાં મૂકાતા નારાયણ હેમચંદ્રનું રેખાંકન રેખાચિત્ર-સ્વરૂપના કલાવિધાનનો સંસ્પર્શ કરાવે છે.
‘સ્મરણમુકુર’ એ ગુજરાતી સાહિત્યના રેખાચિત્ર-સ્વરૂપનો પ્રથમ નવોન્મેષ પ્રગટ કરતી કૃતિ તો છે જ, પણ એ નિમિત્તે આજની પેઢીને જે દસ્તાવેજી ચિત્રણ પ્રાપ્ત થાય છે તેનું મૂલ્ય પણ તેમાંઅનેકગણું છે. પ્રાર્થનાસમાજી વાતાવરણ, તત્કાલીન સમયની છબિ, સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ અને સાથે ‘રોજનીશી’માં પણ ન વંચાતા એવા વ્યકિત નરસિંહરાવ દીવેટિયાની પ્રાપ્તિ થવી અમૂલ્ય છે.
(નોંધ : અવતરણોની જોડણી મૂળ પ્રમાણે રાખેલ છે.)
ડૉ. પન્ના ત્રિવેદી, શ્રી કે. કા.શાસ્ત્રી વિનયન કોલેજ, મણિનગર, અમદાવાદ